Co mówią o sobie rośliny? Botaniczne słowotwórstwo

Ros marnus oznacza „morska rosa”. Nawiązuje to do morskich wybrzeży, będących naturalnym środowiskiem rozmarynu lekarskiego (Rosmarinus officinalis). Żmijowiec był używany jako odtrutka na jad żmii. A co wspólnego z krwią ma krwawnik? Roślinne nazewnictwo mówi nam o tym, jakie znaczenie ludowe czy lecznicze mają obywatele świata roślin

Zawiła historia nazw

Przez lata w porozumieniu ze sobą botanicy i etnolodzy, badali dostępne źródła i starali się zidentyfikować, jakie rośliny mieli na myśli autorzy. Okazało się, że gwarowe nazewnictwo botaniczne jest niezwykle złożoną dziedziną. Wiele z roślin miało nazwy, które na przestrzeni czasu i na różnych obszarach kraju, ciężko było przyporządkować do danego gatunku. Jedna nazwa odpowiadała wielu gatunkom roślin lub konkretny gatunek miał wiele nazw. Prawidłowe sklasyfikowanie informacji wymagało ogromnej wiedzy, determinacji i detektywistycznego podejścia.

 

Zadaniem etnobotaników i systematyków było oddzielenie nazw gwarowych od nazw odziedziczonych z czasów dawnych i od tych zapożyczonych w różny sposób, na różnych obszarach i w różnych okresach.

 

Może cię zainteresuje:
Najlepsze cytaty o kreatywności i sztuce

 

Dlaczego dziurawiec to postrzelon, a cykoria jest przeklęta?

 

Formułowanie nazw roślin jest ściśle powiązane z etnobotaniką, która odnosi się do związków roślin z kulturą społeczeństw. Opisuje ich użytkowanie przez ludy pierwotne i współczesne, biorąc pod rozwagę wiedzę ludową oraz praktyki religijne i magiczne związane z roślinami.

 

Nazwy gwarowe roślin na pierwszy rzut oka mogą przypominać przekształcone nazwy ogólnopolskie lub obcojęzyczne. Mogą być one też całkiem inne, związane z wyglądem rośliny, jej zastosowaniem lub z ludzkimi skojarzeniami na jej temat.

Postrzelony koleżka

Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum) porasta trawiaste, zarośla, murawy, miedze i przydroża. To popularna w Polsce roślina zielna o złocistożółtych kwiatach, stosowana w ziołolecznictwie na problemy trawienne i depresję. Jednak to nie kwiaty, a liście rozsławiły jego nazwę. Liście dziurawca mają dużą ilość zbiorniczków z olejkami eterycznymi. Wyglądają one niczym małe dziurki, tak jakby roślina przyjęła na liście tysiące strzałów z miniaturowego karabinu szturmowego. Stąd nazwa gwarowa postrzelon.

 

Inne nazwy rośliny to dziurawka, dziurawczak, dziurlawiec, dziurkawiec, dziurowiec, dziurownik.

 

Spójrz na liście dziurawca pod światło, a zobaczysz tysiące dziurek. To zbiorniczki olejkowe rośliny. Drugi człon nazwy łacińskiej „perforatum” znaczy „dziurawy”.

Przydrożny wędrowiec

Jej przydomek „podróżnik” nie wziął się znikąd. Cykoria przywędrowała do Polski z południowej Europy, Azji i Afryki. Cykorię podróżnik (Cichorium intybus) spotkasz na ubogich, piaszczystych glebach. Porasta przydroża, suche łąki, nasypy i obrzeża pól uprawnych, gdzie cieszy pieszych wędrowców swoimi błękitnymi kwiatami.

 

Z rośliną tą związanych jest wiele wierzeń. Jednym z nich jest pochodząca z XVIII w. legenda o dziewczynie, która została zamieniona w roślinę i wygnana z domu. Miałoby to wyjaśniać dlaczego porasta tak liche miejsca. Wtedy powstała ludowa nazwa cykorii – przeklęta panna. Inna anegdota nadała jej nazwę czekanka. Głosi ona, że zaklęta w cykorii dziewczyna czeka przy drodze na swojego ukochanego. Zrozpaczona wypłakuje się za utraconą miłością, a łzy płynące z jej lazurowych oczu nadają kolor kwiatom cykorii podróżnik.

 

Cykoria znana jest również pod nazwami:szczerbak, suchotnik, podróżnik, twardostój.

 

Sprawdź też:
Ciekawostki ze świata roślin. 5 faktów, o których być może słyszałaś

Miododajna odtrutka

Żmijowiec (Echium vulgare) często spotykany jest w zaroślach i na łąkach. Odznacza się spośród innych roślin kwiatami, które z daleka żywo, mienią się na granatowo wabiąc roje pszczół. Nazwę swoją zawdzięcza zdolności do usuwania toksyn, trucizn i jadów. Wizualnie również pasuje do tego określenia – jego nasiona przypominają głowę żmii, a pręciki kwiatów język węża.

Echium oznacza „roślinę stosowaną jako odtrutka na jad żmii”.

Meteorolog

Miesięcznica to potoczna nazwa nagietka lekarskiego (Calendula officinalis). Pochodzi od słowa calende, które oznacza pierwszy dzień miesiąca. Wierzono, że obserwując zachowanie tego kwiatu można ustalić czy mamy spodziewać się słońca, czy deszczu Kiedy ma padać, kwiaty nagietka zamykają się, gdy czeka nas słoneczna pogoda – pozostają otwarte. Stąd francuska nazwa soucie oznaczająca tego, kto „podąża za słońcem”.

 

Roślina, która „żywi kości” to żywokost lekarski (Symphytum officinale). Nazwa nawiązuje do jej właściwości i zastosowania w medycynie. W swojej „Materea Medica” Dioskurydes zaleca stosowanie żywokostu do leczenia złamanych kości i ran. Nazwa rodzajowa Symphytum pochodzi od greckiego symphysis i oznacza zrastanie się pękniętych kości. Angielska nazwa comfrey, związana jest z łacińskim confera, czyli zespalać. Żywokost zwyczajowo zwany jest również kosztywałem lub żywym gnatem.

Botaniczne nazwy. Jakie mają znaczenie?

 

Pochodzenie nazw botanicznych miało długą historię. W swojej książce Jadwiga Waniakowa objaśnia pochodzenie naukowego nazewnictwa roślin.*

„Przyrodnicza leksyka łacińska napływała do języka polskiego kilkoma falami – najpierw, jeszcze w średniowieczu, w postaci słowniczków nazw roślin, potem obcych herbarzy, wreszcie w postaci nowoczesnej terminologii botanicznej[…] Polskie i łacińskie nazewnictwo botaniczne wzajemnie na siebie oddziaływały przez wieki, stąd na przykład pewne podobieństwa w budowie słowotwórczej łacińskich i polskich nazw roślin, zwłaszcza w zakresie nazw będących zestawieniami. Ewolucja nomenklatury łacińskiej pociągała zmiany w nazewnictwie polskim, ponieważ nazwy polskie były w pewien sposób sprzężone z łacińskimi poprzez zielniki”.

Ziele akrobatów

Roślina zwana górskim tytoniem, dawniej używana była jako jego substytut. Arnika górska (Arnica montana) to roślina o żółtych kwiatach porastająca górskie łąki, murawy i polany leśne.

 

„Arnica” pochodzi od greckiego słowa „arnakis”, które oznacza jagnięcą skórę. Miało to nawiązywać do liści rośliny, które mają miękką i wełnistą fakturę. Jej potoczną nazwą jest kichawiec. Zgniecione świeże liście arniki powodują kichanie. Arnika znana jest również jako „ziele akrobatów”, z uwagi na jej właściwości wspomagające leczenie stłuczeń, siniaków i zwichnięć.

 

Zobacz koniecznie:
3 niebezpieczne piękności w świecie roślin

Magiczna sztuczka

Przywrotnik (Alchemilla mollis) jest wieloletnią rośliną często uprawianą w ogrodach. Naturalnie występuje w Turcji, Rumunii i na Ukrainie. Nazwa łacińska „alchemilla” wywodzi się prawdopodobnie od arabskiego słowa al-kimjah, oznaczającego alchemię. Miało to nawiązywać do zastosowania leczniczego rośliny. Ludzie zajmujący się alchemią i poszukujący cudownych właściwości roślin zwrócili uwagę na liście przywrotnika. Potrafią one zatrzymywać w swoich zagięciach krople wody, dlatego roślina uznana została za magiczną.

Angielska nazwa potoczna rośliny „lady’s mantle” pochodzi ze średniowiecza i nawiązuje do podobieństwa liści do peleryn noszonych przez damy.

Plaster na rany

Przydrożny chwast o przeciwkrwotocznych właściwościach to krwawnik pospolity (Achillea millefolium). Łacińska nazwa „Achillea” nawiązuje do Achillesa, greckiego bohatera, który używał tej rośliny do oczyszczania ran i tamowania krwawienia u swoich żołnierzy podczas wojny trojańskiej. W czasach I wojny światowej używano go do opatrywania lżejszych ran, dlatego zyskał nazwę „jodyna łąk i pól”. Inną regionalną nazwą krwawnika jest tysiąclist, co ma związek z łacińską nazwą gatunkową. Czytamy o tym w „Ukrytej historii ziół”.**

„Nazwa gatunkowa millefiolium oznacza „tysiąc liści” i ma związek z jego wyjątkowo bogatym ulistnieniem.”

Eliksir na odwagę

Borra, z łacińskiego „bujnie owłosiony” nawiązuje do nazwy rodzajowej Borago i do silnie pokrytej włoskami rośliny – ogórecznika lekarskiego (Borago officinalis).

Kwiaty tej rośliny były jednym z motywów, które damy haftowały na ubraniach rycerzy krzyżowców. Wierzono, że będą one ich chronić w walce. Sami wojownicy przed bitwą wypijali napoje z pływającymi w nich kwiatami ogórecznika. Dlatego łacińska nazwa rodzajowa Borago może również wiązać się ze słowem corago, które oznacza „mam odwagę w sercu” lub z celtyckim wyrazem barrach, czyli „odważni mężczyźni”.

 

 

Do opracowania artykułu posłużyła literatura naukowa, głównie cytowane pozycje.

*Jadwiga Waniakowa , „Polskie gwarowe nazwy dziko rosnących roślin zielnych na tle słowiańskim”, wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego
** Kim Hurst, „Ukryta historia ziół”, wyd. Almapress